कानूनको शिक्षा छोरीले मात्र लिनु पर्ने हो कि भन्ने अवस्था आयोः ओजश्वी काफ्ले

कुनै समय थियो कानूनको शिक्षा भनेको पुरुषले मात्र लिनु पर्दछ भन्ने जस्तो । तर आज समय यसरी घुमिसकेको छ कि कानूनको शिक्षा छोरीले मात्र लिनु पर्ने हो कि भन्ने अवस्था आएको छ । आज जुनसुकै कानून अध्ययन गराउने संस्थाहरुमा अवलोकन गर्दा छात्रहरुको भन्दा छात्राहरुको संख्या गुणात्मक रुपमा नै वढी रहेको देखिन्छ ।

कानूनको शिक्षामा छोरीहरुको बढी सहभागिता हुनु भनेको जागरणको उदाहरण मान्न सकिन्छ । हिजो छोरीहरु भनेको अन्याय सहेर बस्ने पात्रको रुपमा लिने गरिन्थ्यो भने आज न्यायको लागि सशक्त आवाज उठाउने जिम्मेवार नागरिकको रुपमा चिनिन्छन् ।

महिलाहरु कानून शिक्षा प्रति आकर्षित हुनुमा एउटा मात्र कारण नभई धेरै कुराहरुले प्रभाव पारेको देखिन्छ । हिजोको दिनमा हुने गरेका लैंगिक विभेद अर्थात छोरा र छोरीमा हुने गरेको सामाजिक भेदभाव आज क्रमशः न्यून हुन गएको कारण छोरीले पनि चाहिन भने जे पनि गर्न सक्छिन भन्ने आत्माविश्वासले छोरीहरु कानून शिक्षा प्रति आकर्षित भएका छन ।

दोश्रो नेपाली चेलीहरुमा राजनीतिक चेतनाको विकास पनि हुदै गरेको छ । राजनीतिमा हुने गरेका विकृति विसंगतिलाई संङ्लो बनाई मुलुकलाई सभ्य र सुसंस्कृत बनाउने दृढता नेपाली छोरीहरुमा जागेको कारण उनीहरु कानूनको शिक्षा हासिल गरेर राजनीतिलाई संस्कारयुक्त बनाउने अठोटमा छन । यसकारण नेपाली चेलीहरुको कानून शिक्षामा आकर्षण बढिरहेको छ ।

अन्य विषय अध्ययन गरियो भने वाध्यताले विदेश जानु पर्ने अवस्था आउने र कानून अध्ययन गरियो भने स्वदेशमा नै बसेर मुलुक बनाउन सकिने भन्ने महत्वपूर्ण धारणाले पनि छोरीलाई कानून विशेष अध्ययन गर्नको लागि प्रेरित गरिरहेको छ ।

हुनत कयौं अवस्थामा देखासिखीले पनि कानून अध्ययनमा आकर्षित भएको देखिन्छ । कानून शिक्षा प्रति आकर्षणको अर्को पाटो सिनेमा पनि हुने गर्दछ । हामीले हिन्दी, अंग्रजी मात्र होइन नेपाली सिनेमा हेर्दा पनि अदालतको गरिमा, अदालतमा बहसको कला, न्यायाधीशको सक्रियता र शक्ति हेर्दा जो कोही आकर्षित हुने गर्दछन । म पनि कानून अध्ययन गरेर समाजमा यस्तै किसिमको नायकत्व भूमिका स्थापित गर्र्नेछु भन्ने भाव पलाएर कानून तर्फ आकर्षित भएको मान्छे हुँ । तर सिनेमाको पात्र र जीवनको यथार्थ पात्रको भूमिकामा निकै भिन्नता हुने गर्दछ । हामीले हेर्ने विदेशी फिल्मको त कुरा नगरौं कमसे कम नेपाली सिनामा बनाउनेहरुले नेपालमा अदालतको कार्यविधि अभ्यास कस्तो हुने गरेको छ भनेर सामान्य अध्ययन अनुसन्धान गरेर भए पनि वास्तविकता पस्कने प्रयास गर्नु पर्दथ्यो ।

नेपाली सिनेमा उत्पादकहरुले नेपालको अदालतको अध्ययन गर्नुको साटो विदेशी सिनेमाको नक्कल गरेर बहस गरेको देखाउनाले दर्शकहरु अझ हामी जस्ता युवा विद्यार्थीहरु धेरै झुक्किने गरेका छाैं। सिनेमाको पात्र र वास्तविक न्यायपालिकाको अवस्थामा निकै भिन्नता रहेको अध्ययन अवलोकनबाट स्पष्ट हुन्छ ।

काठमाण्डौ स्कूल अफ ल मा अध्ययन गर्ने विद्यार्थीहरुले क्लीनिकल कानूनी शिक्षा अध्ययन गर्न पाउँछन् । क्लीनिकल कानूनी अन्तर्गत विद्यार्थीहरुले विभिन्न स्थानहरुको अवलोकन गर्नु पर्ने हुन्छ । विद्यार्थीहरुले सडकमा बसेर ट्राफिक दाजु दिदीहरुले भोग्नु परेको समस्या अर्थात सवारी चालक र यात्रुहरुले गर्ने गरेका लापरवाहीपूर्ण व्यवहारहरुको स्थलगत अध्ययन गर्ने अवसर पाएका हुन्छन् ।
दुई चार दिन मात्र नमूना ट्राफिकको भूमिका निर्वाह गर्दा पनि हाम्रो सडक अनुशासन कतिसम्म लापरवाहीपूर्ण छ भन्ने अध्ययन गर्न सकिन्छ । विद्यार्थीहरुले कैदमा वसेर कैदी जीवन व्यतित गरिरहेका बन्दीहरुको जीवन अध्ययन गर्ने अवसर पाएका थियौं । हामीले थुनामा रहेका अभियुक्तहरुको कथा व्यथा कतिसम्म कारुणिक अवस्थाहरुको हुँदो रहेछ भन्ने अध्ययन गर्ने अवसर पाएका थियौं । विद्यार्थीको रुपमा हामीले नेपालका विभिन्न न्यायपालिकाहरुको अध्ययन गर्ने अवसर पनि पाएका थियौं ।

न्यायपालिकामा विभिन्न फाँटहरु हुने गर्दछन् । ती फाँटहरुबाट सेवाग्राहीहरुले विभिन्न काम लिनु पर्ने हुँदो रहेछ । त्यो काम लिनका लागि यति भद्रगोल स्थितिको सामना गर्नु पर्दोरहेछ कि त्यसको वर्णन गरेर साध्य नै छैन । एउटा फाइल खोज्नु प¥यो भने यतावाट उता, उताबाट यता गर्दागर्दै मानसिक तनाबको अवस्था सृजनाको कुरा गरेर साध्य छैन ।

स्वयं झगडिया र कानून व्यवसायीहरुले समेत यसविषयमा झण्झटिलो दुखेसो पोखे । आजको डिजिटल युगमा पनि न्यायालयमा उही पराम्परागत शैली, उपत्यकाको अवस्था त यस्तो छ भने दुरदराजमा कस्तो अवस्था होला भविष्यमा अध्ययन गर्ने अठोट लिएका छौं । भन्नुपर्दा, न्याय दिनुपर्ने संस्था आफैं न्यायको लागि पुकार गरिरहेको तथ्य अध्ययन गर्ने अवसर प्राप्त गरिरहेका थियौं ।

हामीले कानून व्यवसायी र झगडियाहरुको सम्वन्धको अध्ययन गर्ने अवसर पाइरहेका थियौं । हुनत हामीले गरेका अध्ययनहरु सुक्ष्म भने थिएनन् । सरसर्ती एउटा बाहिरी मानिसले जसरी अध्ययन अवलोकन गरिरहेका थिए त्यहि रुपमा हामीले अध्ययन गरिरहेका हुन्थ्यौं । तर हामीले सामान्य अध्ययन गरे पनि हाम्रो विश्लेषण सुक्ष्म हुने प्रयास गर्दथ्यो अर्थात हामी भोलि कानून व्यवसायी भएर न्यायको लागि अदालतमा गएर सशक्त वकालत गर्ने उद्देश्यका साथ अघि बढिरहेका थियौ ।

हामी न्यायको क्षेत्रमा सरकारी वकील वा कर्मचारी भएर न्याय सम्पादनमा मद्दत गर्ने अठोट बोकेर हिडिरहेका हुन्थ्यौं । हामी विदेशमा नगई स्वदेशमा नै बसेर न्याय क्षेत्रलाई पूर्ण स्वतन्त्र, समक्ष र निश्पक्ष बनाउने दृढ अठोटका साथ क्लीनिकल कानूनी शिक्षा हासिल गरिरहेका हुन्थ्यौं । यो अवस्थामा कयौं क्षेत्र आफैंमा बैराग लाग्दो थियो ।

अस्तव्यस्त थियो । न्यायालय आफैं न्याय खोजिरहेको वास्तविकताको अध्ययन हामीले गर्न पायौंं । यस्ता कमी कमजोरीहरुलाई आजका नवोदित महिला कानून व्यवसायीहरुले सुधार्ने छन् भन्ने कुरामा हामी ढुक्क भएर नै कानूनको शिक्षा लिन हामी छात्राहरुको ओइरो लागिरहेको छ ।
(ओजश्वी काफ्ले काठमाडाैं स्कूल अफ लमा विए एलएलवि अध्यनरत विद्यार्थी हुन)