- २७ असार २०८२, शुक्रबार / Jul 11, 2025
हाम्रो जीवनमा औषधिहरूको आविष्कारले ठूलो क्रान्ति ल्याएको छ। त्यसमध्ये एन्टिबायोटिकहरूले ब्याक्टेरियाबाट हुने संक्रमणको उपचारमा अभूतपूर्व सफलता हासिल गरेर लाखौँ मानिसको ज्यान बचाएका छन् । तर, आज यही जीवन रक्षक औषधि दुरुपयोगका कारण हाम्रा लागि खतराको घण्टी बनेको छ । एन्टिबायोटिक प्रतिरोध (Antimicrobial Resistance – AMR) लाई विश्व स्वास्थ्य संगठन (WHO) ले “मौन महामारी” को संज्ञा दिएको छ । यो समस्या विश्वभर फैलिरहेको छ र नेपाल जस्ता विकासोन्मुख देशहरूमा यसको प्रभाव झन् गम्भीर बन्दै गएको छ ।
नेपालमा डाक्टरको सल्लाहबिना एन्टिबायोटिकको सजिलो उपलब्धता, पशुपालनमा अत्यधिक प्रयोग र वातावरणीय प्रदूषणले यो संकटलाई झन् जटिल बनाएको छ । जब ब्याक्टेरियाहरूले एन्टिबायोटिकको प्रभावबाट बच्न सक्ने क्षमता विकास गर्छन्, तब साधारण घाउ, मूत्रनली संक्रमण (UTI), वा निमोनिया जस्ता रोगहरू पनि उपचार गर्न कठिन र प्राणघातक बन्न सक्दछन् । यो लेखमा हामी एन्टिबायोटिकको परिचय, प्रतिरोधको कारण, प्रभाव, नेपालको अवस्था र यसबाट बच्न जनचेतनासहितका उपायहरूबारे विस्तृत छलफल गर्नेछौँ । हाम्रो उद्देश्य हो, नेपालका जनतालाई यो मौन महामारीको खतराबारे सचेत गराउनु र सुरक्षित भविष्यका लागि संयुक्त पहल गर्न प्रेरित गर्नु ।
एन्टिबायोटिकहरू विशेष प्रकारका औषधि हुन्, जसले ब्याक्टेरियाबाट हुने संक्रमणको उपचार गर्छन् । यी औषधिहरूले ब्याक्टेरियालाई मार्ने वा तिनको वृद्धि रोकेर हाम्रो शरीरलाई रोगबाट बचाउँछन् । सन् १९२८ मा स्कटल्याण्डका वैज्ञानिक अलेक्जेन्डर फ्लेमिङले पेनिसिलिनको आविष्कार गरे, जुन पहिलो एन्टिबायोटिक थियो । यो आविष्कारले चिकित्सा क्षेत्रमा क्रान्ति ल्यायो । निमोनिया, क्षयरोग, रक्त विषाक्तता (सेप्सिस) र घाउका संक्रमण जस्ता खतरनाक रोगहरूको उपचार सम्भव भयो, जसले पहिले–पहिले लाखौँ मानिसकाे ज्यान लिन्थ्यो ।
एन्टिबायोटिकहरूले ब्याक्टेरियाको कोशिका भित्तालाई नष्ट गर्छन्, तिनको प्रजनन रोक्छन् वा तिनलाई पोषण लिनबाट बञ्चित गर्छन् । उदाहरणका लागि, पेनिसिलिनले ब्याक्टेरियाको कोशिका भित्ति cell wall बनाउन बाधा पुर्याउँछ, जसले गर्दा ब्याक्टेरिया मर्छ। विभिन्न प्रकारका एन्टिबायोटिकहरूले फरक-फरक ब्याक्टेरियामाथि काम गर्छन् । जस्तै, एमोक्सिसिलिन सामान्य संक्रमणका लागि प्रयोग हुन्छ, भने टेट्रासाइक्लिन छाला र श्वासप्रश्वासका संक्रमणमा प्रभावकारी हुन्छ ।
एन्टिबायोटिकहरू ब्याक्टेरियामा मात्र प्रभावकारी हुन्छन् । रुघाखोकी, फ्लू, वा कोभिड-१९ जस्ता भाइरसबाट हुने रोगमा यिनीहरूले काम गर्दैनन् । यस्तै, फङ्गस (ढुसी) वा परजीवीबाट हुने संक्रमण (जस्तै, मलेरिया) का लागि पनि अन्य औषधि चाहिन्छ। नेपालमा धेरैजसो मानिसले यो आधारभूत भिन्नता नबुझ्दा रुघाखोकी जस्ता भाइरल रोगमा समेत एन्टिबायोटिक प्रयोग गर्छन्, जुन गलत र खतरनाक छ ।
नेपालमा एन्टिबायोटिकहरू फार्मेसीहरूमा सजिलै उपलब्ध छन् । एमोक्सिसिलिन, एजिथ्रोमाइसिन र सिप्रोफ्लोक्सासिन जस्ता औषधि सामान्य रूपमा प्रयोग हुन्छन् । तर, डाक्टरको प्रेस्क्रिप्सन बिना यिनको बिक्री र प्रयोगले गम्भीर समस्या निम्त्याइरहेको छ । गाउँघरमा त झन् बिरामीहरू आफैँ फार्मेसी गएर “ज्वरो वा घाँटी दुखाइको औषधि” माग्छन् र फार्मासिस्टहरूले एन्टिबायोटिक दिने गर्छन् । यो गलत अभ्यासले एन्टिबायोटिकको प्रभावकारिता घटाउँदैछ ।
एन्टिबायोटिक प्रतिरोध (AMR) तब हुन्छ, जब ब्याक्टेरियाहरूले एन्टिबायोटिक औषधिको प्रभावबाट बच्न अनुकूलन गर्छन् । सामान्यतया, एन्टिबायोटिकले ब्याक्टेरियालाई मार्छ, तर जब यी सूक्ष्मजीवहरूले आफ्नो संरचना वा कार्यप्रणाली परिवर्तन गर्छन्, तब औषधि कमजोर हुन्छ । उदाहरणका लागि, केही ब्याक्टेरियाले औषधिलाई नष्ट गर्ने इन्जाइम उत्पादन गर्छन्, जसले एन्टिबायोटिकलाई प्रभावहीन बनाउँछ ।
विश्व स्वास्थ्य संगठनका अनुसार, AMR ले विश्वभर हरेक वर्ष ७ लाखभन्दा बढी मानिसको ज्यान लिइरहेको छ । यदि यो समस्या नियन्त्रण नगरे सन् २०५० सम्ममा वार्षिक १ करोड मानिसको मृत्यु हुन सक्ने अनुमान छ । नेपालमा पनि यो समस्या उत्तिकै चिन्ताजनक छ, किनभने यहाँ साधारण संक्रमणहरू पनि उपचार गर्न कठिन बन्दैछन् ।
नेपालमा एन्टिबायोटिक प्रतिरोधको अवस्था गम्भीर छ । अध्ययनहरूले देखाउँछन् कि नेपालमा करिब ६५% बिरामीहरूले डाक्टरको सल्लाहबिना एन्टिबायोटिक प्रयोग गर्छन् । काठमाडौँ, पोखरा, नेपालगञ्ज, सुर्खेत र विराटनगरलगायतका सहरहरूका फार्मेसीहरूमा प्रेस्क्रिप्सन बिना औषधि बिक्री हुन्छ। गाउँघरमा पनि प्रयाप्त स्वास्थ्य चौकीहरूको अभाव र दक्ष चिकित्सकसम्म पहुँच नहुँदा बिरामीहरूले आफैँ वा मेडिकल स्टोरबाट एन्टिबायोटिक लिने गर्छन् । गाउँघरका स्वास्थ्यकर्मीहरूले पनि यस्ता औषधिको प्रयाेगमा त्यति चासाे देखाउँदैनन् । उनीहरूले पनि सामान्य अवस्थामा पनि यस्ता औषधि दिने गर्दछन् । गाउँका मानिसहरूमा एकै छिनमा चट्क्क निकाे भएकाे महसुस हुन्छ ।
नेपालका अस्पतालहरूमा गरिएका अनुसन्धानले केही ब्याक्टेरियामा उच्च प्रतिरोध देखाएको छ। उदाहरणका लागि:
नेपालका अस्पतालहरूमा रक्त विषाक्तता, निमोनिया र शल्यक्रिया पछिको संक्रमण उपचार गर्न कठिन बन्दैछ। उदाहरणका लागि, अस्पतालमा गरिएको अध्ययनले ४०% भन्दा बढी बिरामीमा प्रतिरोधी ब्याक्टेरिया भेटिएको देखाएकाे छ । गाउँघरमा पनि ज्वरो, झाडापखाला र श्वासप्रश्वासका संक्रमणको गलत उपचारले समस्या बढाएको देखिन्छ ।
नेपालमा एन्टिबायोटिकको दुरुपयोग प्रमुख कारण हो । धेरैजसो मानिसले रुघाखोकी, ज्वरो, वा घाँटी दुखाइ जस्ता भाइरल संक्रमणमा पनि एन्टिबायोटिक प्रयोग गर्छन्, जुन गलत छ । फार्मेसीहरूले प्रेस्क्रिप्सन बिना औषधि बेच्छन् र बिरामीहरूले पनि आत्मनिर्भर भएर आफैँ औषधि किन्छन् । अधुरो कोर्स (जस्तै, ५ दिनको औषधि २ दिनमै छोड्नु) ले ब्याक्टेरियालाई जीवित राख्छ र प्रतिरोधी बनाउँछ ।
नेपालमा पशुपालन र कुखुरापालनमा एन्टिबायोटिकको व्यापक प्रयोग हुन्छ । किसानहरूले रोग नियन्त्रण र पशुको छिटो वृद्धिका लागि टेट्रासाइक्लिन, पेनिसिलिन जस्ता औषधि प्रयोग गर्छन् । यसले मासु, दूध र अण्डामा औषधिको अवशेष छोड्छ । जब मानिसले यस्ता उत्पादन खान्छन्, तिनमा रहेको अवशेषले ब्याक्टेरियालाई प्रतिरोधी बनाउन मद्दत गर्छ ।
औषधि कम्पनीहरूबाट निस्कने अवशेष, अस्पतालको फोहोर र अपर्याप्त ढल व्यवस्थापनले नदी, खोला र माटो दूषित बनाउँछ । नेपालका नदीहरू (जस्तै, बागमती) मा औषधिको अवशेष र रासायनिक पदार्थ भेटिएको छ, जसले ब्याक्टेरियालाई अनुकूलन गर्न प्रेरित गर्छ । दूषित पानीको प्रयोगले पनि यो समस्या बढाउँछ ।
नेपालमा स्वास्थ्यकर्मीको अभाव, डायग्नोसिसको कमी (जस्तै, ब्याक्टेरियल वा भाइरल संक्रमण पत्ता लगाउने परीक्षण) र नियमको कमजोर कार्यान्वयनले AMR लाई बढावा दिइरहेकाे छ। गाउँमा स्वास्थ्य चौकीहरूमा एन्टिबायोटिकको गलत वितरण पनि समस्याको हिस्सा हो ।
AMR का कारण साधारण संक्रमणहरू पनि खतरनाक बन्छन् । उदाहरणका लागि, घाउको संक्रमण, मूत्रमार्ग संक्रमण वा निमोनिया जस्ता रोगहरू उपचार नहुँदा रक्त विषाक्तता वा अंग विफलतामा परिणत हुन्छ । नेपालका अस्पतालहरूमा शल्यक्रिया पछिको संक्रमण र नवजात शिशुमा हुने संक्रमणको मृत्यु दर बढ्दो छ ।
प्रतिरोधी संक्रमणको उपचार लामो र महँगो हुन्छ । बिरामीले अस्पतालमा धेरै दिन बस्नुपर्छ, महँगा औषधि किन्नुपर्छ र काम गर्न नसक्दा आय गुम्छ । नेपाल जस्तो देशमा, जहाँ धेरैजसोले उपचार खर्च आफैँ बेहोर्नुपर्छ, यसले परिवारलाई आर्थिक संकटमा पार्छ । राष्ट्रिय स्तरमा पनि स्वास्थ्य बजेटमा दबाब पर्छ ।
जब एन्टिबायोटिकहरू काम गर्दैनन्, डाक्टरहरूले प्रभावकारी उपचार पद्धति खोज्न संघर्ष गर्नुपर्छ । यसले शल्यक्रिया, क्यान्सरको उपचार र अंग प्रत्यारोपण जस्ता जटिल प्रक्रियालाई जोखिमपूर्ण बनाउँछ । नेपालमा सीमित स्रोत र विशेषज्ञको अभावले यो चुनौती झन् ठूलो बनेको छ ।
एन्टिबायोटिक प्रतिरोधको यो मौन महामारी रोक्न जनचेतना नै पहिलो कदम हो । नेपालमा धेरैजसो मानिसलाई एन्टिबायोटिकको सही प्रयोग, यसको सीमा र दुरुपयोगको जोखिमबारे जानकारी छैन । गाउँघरका बासिन्दा, किसान र सहरका शिक्षित समुदाय सबैलाई सचेत गराउनु जरुरी छ । न्यूज पोर्टल, रेडियो, टेलिभिजन र सामाजिक सञ्जाल जस्ता मिडियाले यो सन्देश फैलाउन ठूलो भूमिका खेल्न सक्छ ।
एन्टिबायोटिकहरू आधुनिक चिकित्साका आधारस्तम्भ हुन् । सन् १९२८ मा पेनिसिलिनको आविष्कारदेखि आजसम्म यी औषधिले असंख्य जीवन बचाएका छन् । तर, अत्यधिक र गलत प्रयोग, पशुपालनमा यसकाे दुरुपयोग र वातावरणीय प्रदूषणले एन्टिबायोटिक प्रतिरोधको मौन महामारी निम्त्याएको छ । नेपालकाे अवस्था हेर्ने हाे भने लगभव ६५% बिरामीले डाक्टरको सल्लाहबिना औषधि प्रयोग गर्छन् । यसले साधारण संक्रमणलाई प्राणघातक बनाउँन सक्छ, आर्थिक भार थप्छ र स्वास्थ्य सेवालाई कमजोर पार्छ ।
यो संकट रोक्न जनचेतना अपरिहार्य छ । हामी सबैले विवेकपूर्ण प्रयोग गर्नुपर्छ । डाक्टरको सल्लाह लिने, कोर्स पूरा गर्ने र भाइरल रोगमा एन्टिबायोटिक नलिने हाे । यसबारे सञ्चारमाध्यमले फिचर लेख, अन्तर्वार्ता र अभियानमार्फत गाउँदेखि सहरसम्म सन्देश पुर्याउन सक्छ । सरकार, स्वास्थ्य संस्था, किसान र आम जनताको संयुक्त प्रयासले मात्र यो मौन महामारी नियन्त्रण सम्भव छ। आउनुहोस्, एन्टिबायोटिकको सही प्रयोग गरौँ, प्रतिरोध रोक्याैं र हाम्रो र भावी पुस्ताको स्वास्थ्य सुरक्षित राखौँ !
यो नेपाली भाषाको अनलाइन समाचार संस्था हो । हामी तपाईहरुमा देशविदेशका समाचार र विचार पस्कने गर्छौ । तपाईको आलोचनात्मक सुझाव हाम्रा लागी सधै ग्रह्य छ । हामीलाई पछ्याउनुभएकोमा धन्यवाद । हामीबाट थप पढ्न तल क्लिक गर्नुहोस् ।
सोलुखुम्बु । सोलुखुम्बु जिल्लाको दुधकुण्ड नगरपालिका–११ स्थित एक पवित्र, रहस्यमयी र अनुपम धार्मिकस्थल गौंरी टाप धाम यो भूभाग केवल एक प्राकृतिक रमणीय स्थल मात्र होइन, यो मातृशक्तिको आराधना, तपस्याको...
दार्चुला, व्यास–१ । नेपालको नक्सामा चुच्चो भएर ठडिएको सुदूर हिमाली गाउँ टिंकर, जसको प्राकृतिक सुन्दरता अतुलनीय छ, तर राज्यको नजरमा अझै ओझेलमा परेको छ। यहाँका सौका समुदायका बासिन्दा वर्षको...
शिक्षा राष्ट्रको मेरुदण्ड हो। कुनै पनि राष्ट्रको समुन्नति, प्रगतिशीलता र दिगो विकासको प्रमुख आधार सशक्त र समयसापेक्ष शिक्षा प्रणालीमा निर्भर हुन्छ। नेपालमा पछिल्ला दशकहरूमा शिक्षामा उल्लेख्य सुधार भए पनि...
श्रीहरि सेल्फ रियलाइजेशन फाउन्डेशनद्वारा प्रचारित श्रीहरि आरोग्य साधना एक गहन आध्यात्मिक र स्वास्थ्यवर्धक अभ्यास हो, जसले तप, सेवा, सुमिरन र समर्पणको माध्यमबाट व्यक्तिको शारीरिक, मानसिक र आध्यात्मिक कल्याणलाई सन्तुलनमा...
